GÜNDEŞLİOĞLU

KİMDİR

YAŞADIĞI YER/ DEVİR:  18. Yüzyılın sonları ve 19. Yüzyılın ortalarında   Maraş’ta yaşamıştır.

Yaşamıyla ilgili bilgilerimiz sınırlı diyebiliriz.

SOYU: Türkmenlerin Dulkadiroğulları boyunun Gündeş Oymağındandır; bu oymak 17. Yüzyıl sonlarında Güney Anadolu'ya gönderilince bu göçle birlikte Maraş'a gelen Gündeşlioğlu, kendi adıyla anılan köyü kurar. Rivayete göre, çok zenginken servetini yitirip yollara düşer ve bir beldede, geleneğe göre, uçurulan kuşun başına konmasıyla ülkenin emiri (kıral) seçilir.

Hikâye, Türkmenler arasında çok ünlüdür.

Şiirleri, günümüze kadar ulaşmıştır.

BABA/ANA: Babasının adı Bahrioğlu İbrahim, annesinin adı Ümmügülsüm'dür. 

GÜNDEŞLİOĞLU OYUNU

Gündeşlioğlu oyunu yakın zamana kadar Maraş yöresinde düğünlerde oynandığı gerçektir.   

Mizahî bir oyundur.

Gündeşlioğlu’na atfedilen  “Gençlikte mi Kocalıkta mı” masalıyla büyük oranda benzerlik göstermektedir.

OZANLARI HALK SEVİYOR,

İDARECİLER KORUYOR

Çukurova’daki  (Maraş, Adana, Mersin vb.)  Türkmen aşiretlerinde yetişen Karacaoğlan’ın (XVII. yy.) şiirlerini genellikle din dışı (yalnızca  doğa güzelliklerini, sevgiyi… konu edindi) ve kimseye  özenmeden, içtenlikli şiirler söyledi. Yörede, takibeden yüzyılda halkın zevkini okşayan (kültür, gelenek ve dini yaşam biçimini)  öne çıkaran güçlü ozanlar yetişti.

HALKIN OZANLARI

1. Hezari (Beyoğlu),

2.Niyazi,

3. Şazi,

4.Şirazi (Şazi’nin kardeşi),

5. Gündeşlioğlu.  (XIX. yy.) Bu ozanlar,  başka bir ozanın  etkisi  altında kalmayan  güçlü  ozanlarımızdandır.

Edebiyat tarihine giren bu ozanlardan, Hezari  (Beyoğlu), Şazi, kardeşi Şirazi,  zamanın idarecilerinin sevgisini kazanmışlar ve idarecilerce korunmuşlardır. 

-------------------------------------------

GÜNDEŞLİOĞLU’NUN

HİKAYESİ

Gündeşlioğlu, rüyâsında bir derviş görür. Derviş, Gündeşlioğlu’na bir felaket geleceğini, bu felaketin gençliğinde mi, yaşlılığında mı gelmesini istediğini  sorar.

Gündeşlioğlu, hanımı ile müşavere sonucu, gençlikte gelecek felâketin daha uygun olacağına karar verirler.

Gündeşlioğlu, dervişe;  “Derviş baba, başımıza gelecek felâketi gençlikte daha rahat karşılarız, yaşlılığımızda dayanâmayız. Ne gelecekse gençliğimizde gelsin.” diye cevap verir.

Gündeşlioğlu, kısa bir süre sonra tüm mal varlığını kaybeder. Gündeşlioğlu, zengin Türkmen Beyi iken, sefil bir insan  olur.  Hanımını da zengin bir köylü kaçırır.  Malından sonra eşi de elinden alınan Gündeşlioğlu, deliye döner.  Memleketinden ayrılarak uzun süre gurbette dolaşıp durur. 

Bir gün, saçı sakalına karışmış, üstü başı pis, perişan hâlde yolu bir köye düşer.  Uğradığı köyde o gün düğün vardır. Düğün yemeği yenirken, Gündeşlioğlu’nun kolundan tutan birisi, onu baş sofraya oturturken; “gençler,  şu zavallı adam da sizinle yesin,” der.

Bu söz, sonradan yokluğa düşen Türkmen Beyinin çok gücüne gider. Gözlerinden yağmur gibi yaşlar dökülürken, aşağıdaki deyişi  söyler.

-----

GÜNDEŞLİOĞLU’NUN

YOKLUK  ŞİİRİ

Olmaz olasıca şu gidi yohluk

Dolanıp belime kuşak oluktur

Gaçam derim gurtulamam elinden

İnip ayağıma duşak oluktur

Ağ goyuna guzusunu gatardım

Beğenmeyip enginini satardım

Göğ keçeli yüsek evler dutardım

Şindi dutacağım gaşak oluktur

Acımdan ölsem de etmem başağı

Mevla gayırsın da oğul uşağı

Beğenmezdim gutnu yüzlü döşeği

Şindi kuru yerler döşek oluktur

Tülüleri bağlar camız yağlardım

Ala garlı yaylaları yaylardım

Böyük beyler ile sohbet eylerdim

Şindi Gündeşlioğlu uşak oluktur

-----

YOKLUK ŞİİRİN BAŞKA

BİR ŞEKİLDE SÖYLENİŞİ:

SÜRÜLERİM VARDI (1)

Sürü sürü sürülerim varıdı

Sürünün vardığı çaylar kururdu

Katerde mayalarım yürürdü

Şindi at gölüğüm eşek oluktur

Sürü sürü sürülere katardım

Top top eder yozlarını satardım

Otuzaltı direk çadır dutardım

Şindi kölgeliğim kaşak oluktur

Erbişim halıya yaslanmaz iken

Kuş tüyü döşeğe döşenmez iken

Tarabulus kuşağı kuşanmaz iken

Kıl ip bellerime kuşak oluktur

Tepe tepe harmanlarım savrulur

Namlı namlı buğdaylarım devrilir

Adım Gündeşlioğlu deyi çağrılır

Şindi topladığım başak oluktur

------

YENİDEN GURBET

Gündeşlioğlu, yeniden gurbetlerde gezmeye başlar.

Uğradığı bir şehirde sultan seçimi vardır. Geleneğe göre uçurulan kuş kimin başına konarsa o kimse sultan olacaktır. Kuş, perişan, pejmürde dolaşan Gündeşlioğlu’nun başına konar. Bu fakir ve garip adam, şehre yönetici seçilmiş olur. Yeniden beyliğine kavuşan Gündeşlioğlu, hanımı ile evlatlarını  uzun aramaların sonunda bulur. Eşini kaçıran adamı idâm ettirerek öcünü almış olur.

Felaketten kurtulup yeniden zengin ve bey olan Gündeşlioğlu, bundan sona ömrünün sonuna kadar mutlu bir hayat yaşar.

-----

Hikayede inanılması güç olan bölümler var.

Kuş hikayesi, ozanın birden bire servetini kaybetmesi, mümkün olmayanlar arasındadır. Ozanın şiirlerini abartılı, masalımsı buluruz. Yine de, olabilecek konulara parmak bastığından ibretle ve zevkle okuruz. Çünkü daima halkın arasındadır, halktan biridir.  

-------------------------------------------

şiirleri

1.

AYRI DÜŞMÜŞ (2)

İki bülbül geldi  tüyü yeşilden

Kepezini alamadım başından

Yayılırken ayrı düşmüş eşinden

Ötsem garip garip varsam tutulmaz

Kimi yeri ala kim yeri sarı

Gün gibi batıyor görünmez moru

Kepezi başında dövüyor yeri

Ötsem garip garip varsam tutulmaz

Huri mi melek mi bunun anası

Her bahçede gonca güller deresi

Cennet-i âlâdan çıkmış siması

Bunun soyu bu kuşlara katılmaz

Gündeş'oğlum yaylalara çıkasın

Deste deste mor sümbüller biçesin

Mevlâ'm kanat vere bile uçasın

Bir kuş için diyar diyar uçulmaz

………

2.

KAÇAMADIM  ZÜĞÜRTLÜKTEN

Kaçamadım ben züğürtlük elinden

Dolanıp belime kuşak oluktur

Nere kaçtım ise kurtulamadım

Geçip ayağıma tutak oluktur

Acımdan ölsem de etmem başağı

Yaradan kayırsın evlat uşağı

Beğenmezdim kutnu kumaş döşeği

Şindi kuru yerler döşek oluktur

Yaz gelince oğlaklarım satardım

Ata binip sürülere katardım

Otuz altı direk çadır tutardım

Şindi gölgeliğim kavak oluktur

Yeraltında mağaralar gezerdim

Yer üstünde ağır sofra yazardım

Nice ağaların sözün bozardım

Şindi Gündeşi'oğlu uşak oluktur

------

3.

BİR DİLEĞİM VAR

Kadir Mevlâ'm bir dileğim var sana

Dost ile yiyecek mal ver sen bana

Ağır menciliste hâkim uğrunda

Hizmet ile buyruk dil ver sen bana

Mevlâ'm izin versen Hicaz'a gitsem

Ağır murat ile devlete yetsem

Pança pança sarı altın dağıtsam

Mevlâ'm bir tutulmaz kol ver sen bana

Padişahın üç tuğunu götürsem

Emreylese düşmanını batırsam

Şu koca Halep'i verse otursam

Yüz bin asker ile kul ver sen bana

Gündeşi'oğlu der ki başım belada

Çifte toplar ata idim kulede

Yarın mahşer günü cennet'âlâda

Mevlâ'm bir tutacak dal ver sen bana

------

4.

kulak verdim dinledim

Kulak verdim car köşeyi dinledim

Ardım sıra gıybet eden çoğumuş

Toplanmış dertliler derdini söyler

Sordum ki dertsiz bir kimse yoğumuş

Başına  bağlamış sırmalı poşu

Nedir bu feleğin ettiği işi

Tırnağın var ise başını kaşı

Kardaştan kardaşa fayda yoğumuş

Gündeşlioğlu der dünyaya gelmeden

Ben usandım el işine yelmeden

Gurbet ilde padişahlık sürmeden

İlimizde çoban olmak yeğ imiş

-------------------------------------------

KELİMELER  

Ala garlı: Dağlardaki karların erimesi sonucu, yer yer toprakların hasıl olması.
Başak Etmek: Hasatta biçilen ekin başaklarından arta kalanları toplayarak zahire elde etmek.
Car  Köşe: Dört köşe. (Car: Farsça bir kelime. Dört anlamına gelir. )
Duşak: Ayak bağı.
Gaşak:  (kaşak : Kuru kütük.
Göğ: Yeşil. 
Gölük:  Eşeğin dışındaki binek hayvanı - At, katır,  kısrak gibi.
Gutnu: Yumuşak.(Gutnu döşek: Yumuşak döşek.)  
Katerde mayalarım: Uzun sürüler halinde develer. 
Kepez:  1. Tavuk ve kuşların ibiği veya başındaki uzun tüyler. 2. Yüksek tepe, dağ.   3. Dağların oyuk, kuytu yerleri. 4. Gelin başlığı. 

Maya: deve.
Menciliste: Toplanma yeri, toplantı. (Meclis)
Oluktur:  oldu.
Pança: (Pençe de denir) Avuç içi, avuç dolusu.

Sofra Yazmak: Sofra kurmak. Yemek yedirmek.  

Şindi: Şimdi (Maraş ağzı)

Tülü: Bir deve türü

… Enginini satardım: Alçak boylusunu, değersizini.  

Yelme: 1. Başkası adına, para karşılığı iş yapmak.    2. Eteklik. (Elbistan –Maraş yöresinde kullanılır.)
Yohluk: Yokluk.

------------------------------------------

AÇIKLAMALAR

(1)  Şiir:  Prof.  Şükrü Elçin’in  “Halk Edebiyatı Araştırmaları”  adlı eserinde 1973 yılında  yayımlanmıştır.

(2) Şiirde söz konusu edilen sevgilidir. Sevgili, ozan tarafından kuşa benzetilerek anlatılmıştır.

-------------------------------------------